W województwie mazowieckim
trwają ferie zimowe. Wczoraj natomiast był dzień singla, a w zeszłym tygodniu
na portalu „Kozirynek” ukazała się skrócona wersja mojego artykułu o wolności,
który opublikowany został w „Radomskich Studiach Filologicznych” i we fragmentach, w
roczniku „Nowy Filareta”. Dziś zamieszczam go na moim literackim blogu. To dobry czas, by choć przez chwilę pomyśleć nad pojęciem wolności. Zapraszam do lektury!
 |
| fot. Jerzy Mieśnik |
Językowy obraz wolności
Artykuł jest próbą opisu językowego obrazu wolności. Wpisuje się w badania nad językowym obrazem świata pewnych pojęć aksjologicznych. Stanowi porównanie słownikowej definicji wolności z konceptualizacją tego pojęcia przez radomskich uczniów: gimnazjum i liceum. Do opisu wolności wykorzystany został model definicji kognitywnej, uruchamiającej nie tylko warstwę denotacyjną, lecz również konotacje młodych użytkowników polszczyzny, dające się wyeksplikować na podstawie, przeprowadzonych w środowisku uczniowskim ankiet.
Jak zauważa Małgorzata
Karwatowska, m.in. za Jadwigą Puzyniną rzeczownik wolność posiada
wysoki stopień aksjologizacji i mimo zniechęcenia się Polaków do wielkich słów
ma nadal bardzo wysokie notowania (por Karwatowska, 2010, 145-146).
Pojęcie wolności
w systemie językowym
Definicje encyklopedyczne
ukazują wolność jako pojęcie wieloznaczne. Jest ona stanem lub
sytuacją i odnosi się do wielu dziedzin naszego życia (polityka, filozofia,
religia, ekonomia, moralność, prawo). W ujęciach encyklopedycznych nie ma
zgodności co do jej możliwych cech (jest czymś wrodzonym lub nabytym, ma
charakter negatywny lub pozytywny, przysługuje jednostce lub zbiorowości).
Według definicji
słownikowych wolność jest możliwością postępowania zgodnie z
własną wolą, która może być ograniczona przez powinność wobec Boga lub prawa
(Antosiak 2003, 362-363). Pojęcie wolności w językoznawstwie
pojawia się w badaniach nad językiem aksjologicznym (Bartmiński, Mazurkiewicz –
Brzozowska 1993) Wolność jest wartością bardzo cenioną. Zajmuje
wśród innych wartości jedno z pierwszych miejsc i ma pozytywne konotacje.
Pojawia się wśród słów sztandarowych, zaproponowanych przez Walerego Pisarka
(por. Pisarek, 2003, 87-106) oraz w polskiej symbolice kolektywnej Michaela
Fleischera, czyli wśród pojęć silnie nacechowanych emocjonalnie (Fleischer
2003, 107 – 144).
W języku polskim silny
akcent pada na wolność zbiorowości, co zdaje się być wynikiem
długiego okresu walk o niepodległość. Potwierdza to również duża liczba wyrażeń
synonimicznych odnoszących się do wolności kraju (niepodległość, suwerenność;
por Abramowicz, Karolak 1991). Tymczasem stanem pożądanym i jednym z
podstawowych praw człowiek jest także wolność w wymiarze indywidualnym.
W filozofii zwraca się uwagę
na dwa rodzaje wolności: pozytywną `wolność do` i negatywną `wolność od` (zob.
Berlin 1991, 130-131), rozróżnienie której na poziomie potocznej
koneptualizacji tego pojęcia, w zasadzie nie istnieje. Pierwsza z nich zakłada
postawę odpowiedzialności, druga usprawiedliwia egoizm. Na koniec tej części
rozważań, spójrzmy na relacje, jakie zachodzą w stosunku do pojęcia wolności w
polu semantycznym, czyli na sferę synonimii i antonimii.
Lista synonimów
rzeczownika wolność jest bardzo długa: swoboda, niezależność,
niezawisłość, niepodległość, suwerenność, samostanowienie, autonomia. Na
liście antonimów znalazły się natomiast takie słowa jak: niewola, aneksja,
okupacja, zagarnięcie, zajęcie, zawładnięcie, uzależnienie, podporządkowanie,
więzienie, terroryzm, a także despotyzm, totalitaryzm, a nawet autorytet i
przymus. (Karwatowska 2010, s. 146).
Pora przejść do
pojęcia wolności w werbalizacji uczniów.
Wolność w
ankietach uczniów
W badaniu ankietowym wzięli
udział uczniowie drugiej klasy gimnazjum o profilu humanistycznym (20 osób)
oraz pierwszej klasy liceum o profilu niemieckojęzycznym (20 osób) z Zespołu
Szkół Ogólnokształcących nr 6 im. Jana Kochanowskiego w Radomiu. Łącznie 40
osób.
Respondenci mieli podać
definicje słowa wolność oraz synonimy i własne z nim
skojarzenia. Następnie poprosiłem o wskazanie tych dziedzin życia, w
których wolność odgrywa szczególnie ważną rolę. Ostatnie
pytanie ankiety brzmiało: kto lub co ogranicza naszą wolność? Warto
wspomnieć, że podobne badania wśród lubelskich uczniów szkół licealnych i
zawodowych przeprowadziła dekadę temu Małgorzata Karwatowska (por. Karwatowska
2010, s. 145 – 155).
Respondenci z gimnazjum
najczęściej definiowali słowo wolność jako możliwość wyboru(
10 osób); robienie tego, co się chce`(5 osób); `życie bez ograniczeń`(4 osoby),
a także`brak wojen w kraju(1 osoba). Definicje te odnosiły się zatem głównie do
wolności indywidualnej, poza ostatnim omówionym przypadkiem, odniesionym do
wolności zbiorowej, grupowej.
Podobnie definiowali to
pojęcie uczniowie liceum. Tu, poza frekwencyjnie najczęstszymi eksplikacjami
możliwość wyboru (10 osób); brak ograniczeń (5 osób); samodzielne
podejmowanie decyzji`(5 osób), przywoływali asocjacje związane z: relaksem,
swobodą, spotkaniem ze znajomymi.
Zauważmy, że młodzi ludzie
odnoszą wolność raczej do kręgu wartości hedonistycznych,
pojmowanych egoistycznie. To głównie wolność od zobowiązań,
dyscypliny, szkoły, podkreślająca bunt młodych ludzi wobec wszelkich
ograniczeń. W analizowanych ankietach zabrakło skojarzeń z przestrzenią i
bezkresem, a także skojarzeń z samotnością (por. singiel), Bogiem i religią i
mediami. Odniesienia te pojawiły się w ankietach, przeprowadzonych w środowisku
lubelskim przez Małgorzatę Karwatowską (Karwatowska 2010, s. 149-150).
Niewielki też związek wolności z innymi wartościami, takimi jak miłość czy
tolerancja da się wyeksplikować z analizowanego materiału. Okazjonalnie tylko
pojawiły się: szczęście, przyjaźń czy witalna wartość – zdrowia.
Przyjrzymy się teraz
dziedzinom życia, w których wolność odgrywa szczególnie ważną
rolę. Dla gimnazjalistów wolność jest przede wszystkim w życiu
zawodowym: szkoła (10 osób), praca (6 osób) i
w sferze emocjonalnej miłość (2 osoby); przyjaźń (1
osoba), a także w dziedzinie sztuki (1 osoba). Ankietowani uczniowie nie
uwzględnili takich dziedzin życia jak polityka, media czy religia. (por
Karwatowska, op. cit.).
Na te aspekty życia zwrócili
uwagę dopiero uczniowie liceum, co zapewne świadczy o większej ich dojrzałości
i świadomości. Licealiści uznali, że wolność istotna jest przede
wszystkim w ojczyźnie (7 osób), rodzinie (3 osoby), polityce (3
osoby), mediach (3 osoby), a nawet w sporcie (2 osoby) i szeroko
rozumianych relacjach międzyludzkich (2 osoby).
Na koniec spójrzmy co
zdaniem młodych respondentów ogranicza ich wolność. Dla
gimnazjalistów są to przede wszystkim: rodzice(6 osób), szkoła (5 osób)
nauczyciele (3 osoby), prawo (2 osoby) i przepisy (3 osoby), politycy (1
osoba). Podobnie odpowiadali uczniowie liceum. Tu dodatkowo wśród odpowiedzi
pojawił się jeszcze rząd (5 osób) i Internet (3 osoby). Ta druga odpowiedź
odnosi się do silnego przyzwyczajenia czy wręcz uzależnienia.
Z analizy powyższych ankiet
nasuwa się kilka konstatacji. Po pierwsze uczniowie klas gimnazjalnej i
licealnej postrzegali pojęcie wartości indywidualistycznie i
hedonistycznie. W wypowiedziach obu grup wiekowych wolność jawi się raczej jako
wartość pozytywna, której posiadanie zapewnia niezależność i szeroko rozumiane
szczęście.
Oczywiście, co było do
przewidzenia, dużo większą kompetencją i świadomością językową wykazali się w
swoich odpowiedziach, czyli definicjach, synonimach i skojarzeniach licealiści.
Mają oni też nieco większe doświadczenie życiowe, w związku z czym patrzą na
problem wolności nieco szerzej.
Zastanawiającym zjawiskiem
jest fakt, że niezwykle rzadko pojawiło się w uczniowskich ankietach
odniesienie do wolności politycznej, medialnej, religijnej czy
kulturalnej. Jest to zapewne wynikiem większej swobody w dziedzinie twórczości
i słowa oraz niepodległości i demokratycznego ustroju państwa, w którym
przyszło żyć respondowanym. Z ankiet wynika, że budują oni coraz mniej trwałe
relacje, a wśród wartości, za którymi się opowiadają są raczej kariera,
finanse, na dalszym zaś miejscu kultura, nauka czy religia.
Niniejszy artykuł jest
oczywiście jedynie próbą fragmentarycznej rekonstrukcji językowego obrazu wolności w
oparciu o dane leksykograficzne i ankietowe. Ilość przeanalizowanych ankiet nie
stanowi zapewne zbyt miarodajnego materiału, ale pozwala wskazać kilka
interesujących zjawisk i problemów do ewentualnych przyszłych badań.
Brak tu też czasu na analizę
pojęcia wolności w konkretnych użyciach: przysłowiach,
frazeologizmach (por.złota wolność, wolne ręce, wolny słuchacz) tekstach
literackich (zob. m.in. Ignacy Krasicki, Ptaszki w klatce),
piosenkach (zob. Marek Grechuta, Wolność czy Chłopcy z Placu
Broni, Kocham wolność, z refrenu, której zapożyczyłem tytuł
niniejszego artykułu). Na temat wolności w bajkach Leszka Kołakowskiego pisałem
niegdyś w Radomskich Studiach Humanistycznych (Szary 2013, 301 – 324). Ciekawe
propozycje metodyczne do internalizowania wartości wolności na lekcjach języka
polskiego w klasach młodszych podaje wspominana Małgorzata Karwatowska
(Karwatowska, op. cit.).
Powyższe rozważania zakończę
maksymą J. J. Rousseau – „Człowiek rodzi się wolny, a wszędzie tkwi w
kajdanach”.
Bibliografia
Abramowicz M., Wolność, [w:] Nazwy wartości, pod red. J. Bartmiński, M.
Mazurkiewicz – Brzozowska, Lublin 1993.
Abramowicz M., Karolak I. Wolność i liberte w języku polskim i
francuskim, Język a Kultura, t. 3, Wrocław 1991.
Antosiak A., Obraz wolności w czasopiśmie młodzieżowym „Bravo Girl”, [w:] Język
w kręgu wartości, pod red. J. Bartmińskiego, Lublin 2003, s. 361 – 377.
Bartmiński J., Definicja kognitywna jako narzędzie opisu konotacji, [w: ]
Konotacja, pod red. J. Bartmińskiego, Lublin 1988, s. 169-183.
Bartmiński J., Językowe podstawy obrazu świata, Lublin 2006.
Bartmiński J., Tokarski R., Językowy obraz świata a spójność tekstu, [w:]
Teoria tekstu. Zbiór studiów, pod red. T. Dobrzyńska, Wrocław 1986.
Berlin I., Dwie koncepcje wolności i inne eseje, Warszawa 1991.
Fleischer M., Stabilność polskiej symboliki kolektywnej, [w:] Język w kręgu
wartości, pod red. J. Bartmińskiego, Lublin 2003, s.107-144.
Karwatowska M., O wolności, [w:] tejże Uczeń w kręgu wartości, Lublin 2010, s.
145-155.
Pisarek W., Wybory słów sztandarowych jako kryterium stratyfikacji społeczeństwa,
”, [w:] Język w kręgu wartości, pod
red. J. Bartmińskiego, Lublin 2003, s. 87-106.
Szary A., Aksjologia, czyli świat wartości w literackich utworach Leszka
Kołakowskiego, „Radomskie Studia Humanistyczne”, 2013 t. 1, s. 301 -324.
Tokarski R., Światy za słowami, Lublin 2013.
Źródło: "Nowy Filareta", Radom 2019 rok.