Dziś rocznica śmierci Jana Brzechwy. Autora mojej ukochanej książki "Akademia Pana Kleksa", której poświęciłem część swojej książki "O aksjologii dziecięcej. Szkice lingwistyczne", wydanej przez Uniwersytet Radomski im. Kazimierza Pułaskiego. O mojej książce ostatnio pięknie napisała dr Anna Kołodziejska, która jest też autorką okładki do mojej publikacji. Bardzo jej dziękuję, że pochyliła się nad moim skromnym wydawnictwem. Za jej zgodą zamieszczam tę recenzję dziś rocznicowo na tym moim literackim blogu.
BAJKI JAKO ŚRODEK NAUCZANIA O WARTOŚCIACH W XXI WIEKU.
Praca nad wartościami przekazywanymi w bajkach - szczególnie Jana Brzechwy i Leszka Kołakowskiego - jako aktualna metoda dydaktyczna.
dr Adrian Szary O aksjologii dziecięcej. Szkice lingwistyczne.
W proces nauczania wpisane jest przekazywanie wiedzy dotyczącej wartości. Młody człowiek poznaje świat uświadamiając sobie na różnych poziomach, co jest dobre, co złe, co sprzyja wzrostowi, a gdzie może czaić się niebezpieczeństwo. Od czasów antycznych przekazywaniu zbiorowego doświadczenia dotyczącego systemu wartości sprzyjało tworzenie bajek. Choć ich forma ewoluowała, to również w XXI wieku z powodzeniem bajkę można wykorzystywać w pracy dydaktycznej z dziećmi i młodzieżą. Tak też się dzieje, co obserwował i analizował w swoich artykułach na przestrzeni lat polonista i językoznawca dr Adrian Szary. Ukazała się właśnie jego monografia poświęcona możliwościom wykorzystania tekstów kierowanych do młodego odbiorcy – w tym bajek, baśni i gatunków synkretycznych – podczas działań związanych z budowaniem systemu wartości. Publikację zatytułowaną O aksjologii dziecięcej. Szkice lingwistyczne wydał Uniwersytet Radomski, na którym Adrian Szary jest wykładowcą1.
Adrian Szary oprócz tego, że pracuje jako nauczyciel akademicki i licealny, jest uznanym poetą oraz prozaikiem. Opublikował kilkanaście tomów poezji. Ostatnio, w 2024 r., wydawnictwo Mamiko wydało jego tom Hilo. Ponadto ten radomski twórca jest autorem książek prozatorskich dla dzieci, m.in. Majka i zagubiony Antek (2016) i Blogo (2021). Nie obcy jest mu również gatunek wspomnianej powyżej bajki. W 2009 r. ukazały się Szarówki, czyli bajki do czytania o zmierzchu, a w roku 2015 Świat to bajka. Temu gatunkowi poświęcił on swoją dysertację doktorską zatytułowaną Aksjologia dla dużych i małych, czyli świat wartości w bajkach Leszka Kołakowskiego. Ponadto Szary znany jest jako specjalista – może największy w naszym kraju – od Akademii Pana Kleksa Jana Brzechwy. Trylogia poświęcona Ambrożemu Kleksowi nie ma przed nim tajemnic, zarówno jeśli myślimy o tekstach Brzechwy, jak i ich adaptacjach filmowych. Ukazały się na ten temat jego liczne artykuły.
O aksjologii dziecięcej. Szkice lingwistyczne są głosem w toczącej się dyskusji nad systemem wartości w czasach dotkniętych pandemią, chorobą, wojną oraz lękami wywołanymi przez migracje. Szary wskazuje jak bajki - te z poprzednich stuleci oraz te współczesne - mogą wychodzić naprzeciw potrzebom edukacyjnym w trzecim dziesięcioleciu XXI w., kiedy to konieczny jest dialog o inności, gdyż nie można już ignorować pojawiającego się wokół tego zagadnienia strachu. Zauważyć trzeba, że autor monografii wyróżnił w czasie swojej analizy zarówno wartości instrumentalne, pomagające w przyswojeniu dalszych wartości, jak np. edukacja, mądrość, otwartość od wartości autotelicznych, będących celem, cenionych bez względu na dodatkowe korzyści.
Książkę otwiera rozdział poświęcony konieczności edukacji międzykulturowej. Autor zauważa, że dzieci, które stają się czynnymi uczestnikami życia społecznego, powinny doświadczyć edukacji pomagającej im odnaleźć się zarówno w ramach własnej kultury, jak i na styku kultur (edukacja międzykulturowa). Działania takie zmierzać powinny do kształtowania postawy otwartej na dialog, umiejętności zachowania w środowisku wielokulturowym i rozumienia odmienności, z jakimi może przyjść im się stykać. Wartości takie jak akceptacja siebie i tolerancja dla innego powinny być rozwijane równolegle. Dlatego – jak zwraca uwagę Szary – wybierana w procesie dydaktycznym literatura dziecięca powinna zawierać elementy dialogu kultur. Dobrze sprawdza się w tym celu gatunek jakim jest bajka. Dzieje się tak dzięki przystępnej formie: niewielkim rozmiarom, obrazowości i oparciu na wyrazistym przykładzie. Szary rozpoczął swoje rozważania od rysu ewolucji tego gatunku literackiego. Zauważył, że te zazwyczaj krótkie teksty o charakterze moralizatorskim, znajdowały zastosowanie w szkołach jeszcze przed dwoma starożytnymi twórcami, którzy podnieśli jej walor do rangi dzieł artystycznych: Fedrusa i Babriosa.
Szary poszukiwał w historii literatury polskich bajek, wykorzystujących motywy i bohaterów będących przedstawicielami innej od rodzimej kultury narodowej2. Wspomniał tylko o staropolskim prekursorze tego gatunku czyli Biernacie z Lublina, który w roku 1522 wydał Żywot Ezopa Fryga, mędrca obyczajnego, i z przypowieściami jego, po to żeby zaraz przejść do konkretnych tekstów epoki oświecenia. Bajka w XVII w. należała do najpopularniejszych gatunków i znalazła się w dorobku licznych poetów. Autor monografii przywołał przykłady kilku reprezentatywnych utworów, jednak już z tego wyboru widać, że najbardziej inspirujące były w tym czasie motywy tureckie. Powracają one np. w tekstach Franciszka Dionizego Kniaźnina, Ignacego Krasickiego, Jakuba Jasińskiego. Te paraboliczne teksty uczą na dwa sposoby, po pierwsze przybliżają kulturę przywołując konkretne postacie typowe dla określonego obszaru świata oraz pokazują, że pewne mądrości życiowe są ponadkulturowe i niezrozumienie innej kultury może prowadzić do niepotrzebnych konfliktów.
Od początku XIX wieku zaczęto zwracać uwagę na walory bajki w edukacji dzieci i młodzieży, także w związku z koniecznością wzmocnienia edukacji językowej w sytuacji braku państwowości polskiej. Szary zwrócił uwagę, iż rozpowszechnianiu tego gatunku sprzyjał dodawany przez bajkopisarzy element humorystyczny. Tak było m.in. w przypadku przywołanych w monografii tekstów Adama Mickiewicza czy Aleksandra Fredry. Językoznawca wskazywał także, że obok postaci będących przedstawicielami mniejszości narodowych funkcjonujących na co dzień w środowisku polskim czyli Żydów oraz Cyganów, zaczynają w tym okresie pojawiać się bohaterowie z innych kontynentów np. Afryki (Lucjan Siemieński Beduin i wąż). W swoich poszukiwaniach historycznych dochodzi on do dwudziestolecia międzywojennego, kiedy powstała jedna z najbardziej znanych bajek zachęcających młodego odbiorcę do poznania osoby z innej kultury, czyli Bambo Juliana Tuwima.
Wartościom ukrytym w twórczości Juliana Tuwima Adrian Szary poświęcił osobny rozdział swojej pracy. Bajka Bambo uczyła młodego czytelnika tolerancji i wskazywała na podobieństwo doświadczeń dziecięcych bez względy na miejsce życia. W licznych bajkach skierowanych do młodego odbiorcy w różnych formach powraca lekcja szacunku czy to do drugiego człowieka (Wszyscy dla wszystkich), czy do świata nas otaczającego, w tym także przedmiotów, sprzętów (Stół). W kolejnych przywołanych przez Szarego tekstach powraca lekcja o wartości pracy, mądrości i prawdy. Odkrywa on także łączącą wiele utworów skamandryty miłość do ojczyzny oraz silne przywiązanie do pojęcia rodziny.
Czytelnik monografii otrzymał także uważną i obszerną analizę aksjologii zawartej w trylogii Jana Brzechwy o Panu Kleksie, szczególnie w pierwszej części Akademia Pana Kleksa. Jest to utwór – podkreśla Adrian Szary – który zyskuje szczególne znaczenie w czasie popularności literatury fantastycznej np. Harry’ego Pottera oraz w sytuacji kryzysu wartości wśród dzieci i młodzieży. Dodać tu należy kryzys autorytetu szkoły oraz toczące się powszechnie dyskusje nad rolą nauczyciela. Nie można pomijać, że autor monografii sam jest nauczycielem języka polskiego. Z problemami zarówno środowiska współczesnych pedagogów, jak i z trudnościami uczniów ma do czynienia na co dzień. Dlatego bardzo szybko w swoich rozważaniach wskazał na postać Kleksa jako nauczyciela. Zauważa, że bohater ten wyróżnia się bardzo wysokim wykształceniem. Jest doktorem filozofii, chemii i medycyny, a także profesorem matematyki i astronomii. Sam ten fakt podkreśla wartość nauki i pogłębiania wiedzy. Jednak - zwraca uwagę Szary - autorytet Kleksa nie wynika tylko ze zdobytych dyplomów lecz z umiejętności dydaktycznych, z pragnienia podzielenia się swoją wiedzą zarówno teoretyczną jak i dotyczącą relacji interpersonalnych.
Kleks jest pedagogiem, którego dzieci darzą zaufaniem, wiedząc że to czego się od nich dowie, nie zostanie wykorzystane przeciwko nim. Podstawowymi wartościami, jakie przyswajają uczniowie Akademii są prawda, dobro i piękno. Radomski badacz trylogii o Kleksie przestudiował kolejne metody edukacyjne jakimi posługuje się bohater Brzechwy. Wskazał na wartości płynące z lektury dla współczesnego odbiorcy. Nie pominął także kwestii niejednoznaczności w odczytywaniu ukrytych sensów tego utworu powstającego w okresie II wojny światowej (1941-1943). Niewątpliwie odnaleźć można w tekście lęki związane z wojną, która odbija się na doświadczaniu dzieciństwa. Według badacza przed dorosłym czytelnikiem Akademii... „otwiera się miejsce na perspektywę relatywizmu aksjologicznego”3.
Monografia Szarego uświadamia także, że gdy niedaleko, bo za wschodnią granicą, trwają działania wojenne między Rosją a Ukrainą, w tekście Brzechwy można wskazać na elementy terapeutyczne. Wyławia on reminiscencje związane z okupacją (Golarz, atak much/naloty, wilki, koszmarny sen, stukania w nocy do bramy, itd.) wskazuje, że analiza z uczniami tych tropów może ułatwić dyskusję dotyczącą lęków pojawiających się w związku z zagrożeniami militarnymi.
Innym ważnym tematem, który można podejmować z uczniami, przy okazji analizy Akademii Pana Kleksa, jak podkreśla Adrian Szary, jest zagadnienie zdrowia i choroby. Badacz już wcześniej pisał o tym na łamach czasopisma „Guliwer”4. Są to kwestie szczególnie istotne w kontekście wciąż świeżych przeżyć związanych z pandemią. Ponadto podczas omawiania w klasie utworu Brzechwy można oswajać problemy związane z dysfunkcjami oraz niepełnosprawnościami. Zdrowie oraz dbanie o dobrą kondycję fizyczną pojawiają się jako wartość, ale również następuje tu odmitologizowanie samej choroby, jako coś jednoznacznie złego, a przez to odpychanego w sferę niepożądanej inności. Tym tropem poszli również realizatorzy najnowszej ekranizacji Akademii Pana Kleksa z roku 2023. Reżyser Maciej Kawulski umieścił wśród uczniów Akademii dzieci z dysfunkcjami (spektrum autyzmu) i niepełnosprawnością ruchową.
Czwarta część monografii O aksjologii dziecięcej poświęcona jest wartościom w bajkach Leszka Kołakowskiego. Ta część badań Adriana Szarego wydaje się szczególnie interesująca, choćby ze względu na niepowszechną znajomość tekstów literackich wielkiego filozofa. Zatem lektura badań radomskiego językoznawcy nad aksjologią zawartą w utworach Kołakowskiego, może być odkrywaniem nowego, lecz bardzo interesującego terytorium literackiego, przydatnego w pracy dydaktycznej. Jako pierwsze przywołane zostały teksty z cyklu 13 bajek z Królestwa Lailonii dla dużych i małych. Stworzenie przez pisarza utopijnej krainy pozwala na wytworzenie dystansu poznawczego umożliwiającego na swobodną zabawę realiami służącymi wydobyciu refleksji o kondycji moralnej i psychologicznej człowieka. Szary analizując te teksty podejmuje próbę prześledzenia kategorii wartości „odczuć psychicznych i/lub fizjologicznych”5. Czyniąc z wartości odczuciowych centrum fabularne Kołakowski nakierowuje na wartości takie jak ambicja, tolerancja czy przyjemność (Opowiadanie o zabawkach dla dzieci, O sławnym człowieku, Oburzające dropsy). W utworach Kołakowskiego, które prędzej można określić powiastkami filozoficznymi niż bajkami, Szary wskazuje czytelnikowi ścieżkę wiodącą przez ukryte wartości transcendentne, moralne, estetyczne, witalne i poznawcze.
Adrian Szary w swoich artykułach naukowych ukrywa jeszcze jeden trop interesujący do prześledzenia, choć poboczny. Będąc patriotą lokalnym odnajduje w analizowanych tekstach i biografiach autorów, do których sięga, związki z Radomiem. Zatem czytając tę monografię czytelnik mimochodem dowie się, co wspólnego ma Akademia Pana Kleksa z Radomiem i jak wciąż ważny jest dla tego miasta urodzony w nim w 1927 r. filozof, publicysta i literat Leszek Kołakowski.
1A. Szary, O aksjologi dziecięcej. Szkice lingwistyczne, Uniwersytet Radomski, Radom 2023.
2Por. A. Szary, Przedstawiciele różnych kultur jako bohaterowie bajek literackich, [w:] Oswajanie inności w edukacji polonistycznej, pod red. B. Myrdzik i E. Dunaj, Lublin 2010, s. 141-142.
3Por. A. Szary, Patentonia, czyli pomysły prof. Ambrożego Kleksa na współczesną lekcję patriotyzmu, „Nasza Rota” 2006 nr 3-4. s. 68-69.
4A. Szary, „Guliwer” nr 1, 2021.
5Por. J. Puzynina, Język wartości, Warszawa 1992; J. Puzynina, Jak pracować nad językiem wartości?, [w:] Język a kultura, t.2: Zagadnienia leksykograficzne i aksjologiczne, pod red. J. Puzyniny i J. Bartmińskiego, Wrocław 1998.
Tekst i rysunek: dr Anna Kołodziejska
Zachęcam, by dziś rocznicowo sięgnąć po twórczość Jana Brzechwy. A może warto zobaczyć którąś z ekranizacji przygód Kleksa, a może posłuchać ścieżki dźwiękowej do któregoś z filmów. Choćby tego najnowszego. Jest świetna.